Trong chương trình đào tạo cử nhân Địa chất và Kỹ thuật địa chất có 2 đợt thực tập ngoài trời: Đợt 1 thực tập môn Địa chất đại cương thuộc năm thứ nhất; Đợt 2 thực tập môn Địa chất cấu tạo thuộc năm thứ 3.
Từ thực tiễn trên 40 năm (từ năm 1974 đến 2016) thực hiện hướng dẫn thực tập ngoài trời môn Địa chất đại cương và môn Địa chất cấu tạo tôi nhận thấy việc hướng dẫn thực tập ngoài trời là một công việc phức tạp, có vai trò vô cùng quan trọng, đòi hỏi cơ quan đào tạo, thầy và trò phải luôn cố gắng và nỗ lực thực hiện.
Để thực hiện hướng dẫn thực tập ngoài trời đạt kết quả tốt, cần phải có các điều kiện sau:
1. Có đội ngũ thầy cô được chuẩn bị tốt về chuyên môn và kỹ năng hướng dẫn
Khác với các thầy cô giảng bài trên đường, các thầy cô làm nhiệm vụ hướng dẫn phải đảm bảo nhận hai vai trò:
1.1. Vai trò truyền đạt kiến thức
Ở ngoài thực địa các thầy cô có trách nhiệm lý giải các hiện tượng tự nhiên, các quá trình địa chất được ghi nhận lại rất phong phú và đa dạng. Để lý giải được, các thầy cô phải được chuẩn bị về chuyên môn, phải được tiếp xúc, khảo sát vùng thực tập để nắm vững những vấn đề cơ bản ở vùng thực tập trước khi tiến hành hướng dẫn.
Ở ngoài thực địa, các vấn đề rất đa dạng gồm các quá trình địa chất hiện đại và các quá trình trong quá khứ. Các thầy cô hướng dẫn các em cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu để xác định mối quan hệ của các quá trình.
Về kỹ năng truyền đạt cố gắng khơi dậy tinh thần say mê học tập, lôi cuốn sinh viên cùng nghiên cứu, cùng khảo sát điểm lộ. Tại điểm lộ đầu tiên, các thầy cô phải cố gắng hướng dẫn chi tiết, cụ thể và thực hiện các nội dung sau:
– Cách xác định điểm khảo sát ở ngoài thực địa bằng bản đồ và địa bàn và biểu diễn trên bản đồ địa hình.
– Mô tả qui mô điểm khảo sát (dài, cao) và hướng kéo dài (dùng địa bàn xác định hướng kéo dài).
– Đo các yếu tố cấu tạo (thế nằm của lớp, thế nằm mặt trượt).
– Mô tả đặc trưng thạch học (gồm những loại đá gì, cấu tạo khối hay phân lớp).
– Luận giải các quá trình địa chất đang xảy ra (xói lở, đổ lở, trượt lở).
– Chụp ảnh minh họ Vẽ hình minh họa (hình vẽ phải có tỷ lệ và phương).
1.2. Vai trò quản lý
Các thầy cô phụ trách đoàn thực tập, tổ thực tập luôn luôn quan tâm và coi là trách nhiệm hàng ngày:
♦ Quản lý các em sinh viên, đảm bảo an toàn trong suốt thời gian thực tậ
♦ Các thầy cô có trách nhiệm giao dịch, gặp lãnh đạo cơ sở thực tập để giải quyết những yêu cầu chính đáng của sinh viên đồng thời có trách nhiệm giải quyết mâu thuẫn khi xuất hiện trong nội bộ của sinh viên đảm bảo đoàn kế
♦ Tổ chức giao lưu văn nghệ với cơ sở thực tập nhằm tăng cường tình đoàn kết, thân thiện trong cuộc sống.
Giao lưu văn nghệ giữa sinh viên Khoa Địa chất và đội ngũ cán bộ tại cơ sở thực tập
2. Có cơ sở dữ liệu về vùng thực tập đảm bảo độ tin cậy
Cố gắng xây dựng cơ sở dữ liệu hoàn chỉnh, có độ tin cậy làm cơ sở cho việc hướng dẫn thực tập ngoài trời. Khoa Địa chất đã xây dựng cơ sở dữ liệu cho Thực tập địa chất đại cương ở Ba Vì–Đồ Sơn và Địa chất cấu tạo ở Kim Bôi. Trong quá trình xây dựng cơ sở dữ liệu, nhiều vấn đề đã được làm sáng tỏ góp phần nâng cao chất lượng hướng dẫn.
Đối với hướng dẫn Thực tập địa chất đại cương có 2 vấn đề được quan tâm và cần làm sáng tỏ.
Vấn đề tầng cuội ở đỉnh núi Tân Viên: Đã từng có ý kiến cho rằng đây là sản phẩm của hoạt động phun trào. Qua nghiên cứu cho thấy tầng cuội chính là sản phẩm đã trải qua quá trình trầm tích, thành đá và bị biến dạ Nguồn tạo cuội chính là đá phun trào
Đặc điểm cấu tạo tầng cuội
Vấn đề đá vôi có cấu tạo “giun” ở Núi Voi. Tại điểm khảo sát: đá vôi phân lớp xen kẽ giữa lớp đá vôi bình thường với lớp đá vôi cấu tạo giun. Đã từng giới thiệu đặc điểm cấu tạo của điểm lộ này như vậy và dừng lại ở tình trạng thừa nhận hiện tượng, chưa lý giải tại sao lại như vậ Qua kết quả nghiên cứu cho thấy đá vôi cấu tạo phân lớp với đặc trưng không đồng nhất. Đá vôi có cấu tạo “giun” là vôi sét. Dưới tác động của trường lực nén ép, các lớp dịch trượt tương đối với nhau làm cho lớp vôi sét biến dạng dòn dẻo tạo ra hình dạng uốn lượn giống “giun”
Đá vôi biến dạng dòn dẻo
Đối với hướng dẫn thực tập địa chất cấu tạo ở Kim Bôi, qua xây dựng cơ sở dữ liệu đã làm rõ bản chất của phong hóa bóc vỏ đồng tâm; bazan bị ép tấm và sành hóa, tầng cuội đá bazan, các khối granit to lớn hình cầu nằm trong đá bở rời ở thung lũng và một bãi lớn tập trung các khối granit (ở cuối hành trình Kim Bôi–Kim Tiến). Riêng đối với điểm lộ ở lòng sông dưới chân Cầu Lạng phải qua nghiên cứu nhiều đợt mới được sáng tỏ. Thoạt đầu cho rằng đây là đá dăm kết trầm tích.
Phong hóa bóc vỏ đồng tâm ở Kim Bôi
Theo nguyên lý, dăm kết trầm tích thì mảnh dăm và xi măng phải khác thành phần.Kết quả nghiên cứu xác định đây là sản phẩm biến dạng dòn dẻo của đá vôi.Các mảnh dập vỡ được bao quanh bởi đá vôi, vôi sét ở trạng thái chảy dẻo.
Cấu tạo đá vôi biến dạng dòn dẻo
Qua những điều trình bày ở trên cho thấy cơ sở dữ liệu luôn được bổ sung và hoàn thiện.
3. Có cơ sở thực tập và qui trình hướng dẫn khoa học
3.1. Xây dựng, xác lập cơ sở thực tập ổn định
Do có sự biến chuyển mạnh mẽ về kinh tế, việc đoàn ăn ở, sinh hoạt dựa vào nhà dân gặp nhiều khó khăn trong khâu quản lý, đồng thời ảnh hưởng đến hoạt động kinh tế của các gia đình. Trước tình hình như vậy, Khoa chủ trương xây dựng, xác lập cơ sở thực tập dựa vào các cơ quan kinh doanh, dịch vụ. Kết quả đã xác lập được quan hệ với nhà nghỉ suối khoáng Kim Bôi phục vụ ăn ở hàng năm cho Đoàn thực tập Địa chất cấu tạo và Trung tâm giáo dục môi trường Ba Vì, Trạm biển Đồ Sơn phục vụ ăn ở, sinh hoạt cho đoàn thực tập Địa chất đại cương. Từ năm 1997 chấm dứt tình trạng nhờ nhà dân. Các đợt thực tập bắt đầu ăn ở, sinh hoạt ở các cơ quan dịch vụ. Riêng nhà nghỉ suối Khoáng Kim Bôi từ năm 2007 chuyển về Tổng liên đoàn du lịch Hà Nội, các nhà nghỉ được nâng cấp, giá phòng và các dịch vụ tăng cao không phù hợp với điều kiện của sinh viên. Trước tình hình như vậy, Khoa đã quyết định chuyển sang Trung tâm điều dưỡng người có công với cách mạng (nằm cạnh nhà nghỉ suối khoáng Kim Bôi). Các đợt thực tập địa chất cấu tạo từ 2008 đến nay đã được cơ sở này tạo điều kiện tốt.
Các cơ sở nói trên đã tạo điều kiện ăn ở tốt, có hội trường để sinh hoạt chuyên môn và khâu quản lý sinh viên được thuận lợi.
3.2. Qui trình hướng dẫn khoa học
Các đợt thực tập đã đi vào nề nếp. Hàng năm các đợt thực tập thực hiện theo các bước.
– Sáng xuất phát từ Hà Nộ Đến địa điểm thực tập, ổn định chỗ ăn ở.
– Chiều cùng ngày tập trung Đoàn ở Hội trường làm các nhiệm vụ:
+ Giới thiệu về khu vực thực tập (đặc điểm địa chất, đặc điểm kinh tế xã hội)
+ Mục tiêu và nhiệm vụ của đợt thực tập. Giới thiệu các hành trình khảo sát
+ Giới thiệu nguyên tắc ghi nhật ký. Các qui định về bảo quản trang thiết bị (búa, địa bàn, máy định vị…)
+ Thông qua danh sách các tổ và lịch giờ sinh hoạt làm việc của đoàn
+ Phổ biến nội qui, qui định của cơ sở thực tập
+ Nguyên tắc làm việc, giao dịch với lãnh đạo và các bộ phận chức năng của cơ sở thực tập: Sinh viên không trực tiếp giao dịch. Mọi đề nghị, yêu cầu đều phải thông qua phụ trách đoàn thực tập.Phụ trách đoàn thực tập có trách nhiệm làm việc với cơ sở thực tập.
+ Hàng ngày, trước khi đi khảo sát, trưởng đoàn tập trung nhận xét và phân công tuyến hành trình khảo sát.
Giảng viên, Trưởng đoàn hướng dẫn sinh viên trước khi đi khảo sát
Thầy và trò Khoa Địa chất thực tập địa chất đại cương tại Hòa Bình
+ Buổi chiều từ 15h đến 16h các tổ tập trung ở hội trường làm công tác văn phòng: chỉnh nhật ký, sửa hình vẽ, chỉnh vị trí các điểm khảo sát trên bản đồ thực địa.
Sinh viên chăm chú lắng nghe và tập trung công tác văn phòng sau thực địa
– Kết thúc khảo sát thực địa
Trước khi chuyển quân về Hà Nội, các thầy cô tập trung đoàn thực tập phổ biến nhiệm vụ viết báo cáo kết quả thực địa, nhắc nhở các em thu xếp hành lý, mẫu và các trang thiết bị.
Thời gian viết báo cáo từ 7 đến 10 ngày.
Ấn định thời gian tổ chức chấm báo cáo.
Lãnh đạo đoàn làm việc thanh quyết toán với cơ sở thực tập.
Mọi việc giải quyết xong, Đoàn thực tập lên xe về Hà Nội. Sau mỗi đợt hoàn thành nhiệm vụ thực tập ngoài trời, các em sinh viên thu được những kết quả có giá trị thiết thực:
– Các kiến thức đã học được củng cố thông qua trực tiếp khảo sát và nghiên cứ Mở rộng sự hiểu biết về địa chất.
– Bước đầu hiểu được cách tổ chức khảo sát ngoài thực đị Nắm được phương pháp nghiên cứu. Nâng cao tinh thần say mê học tập và tình cảm yêu ngành nghề.
– Nâng cao kỹ năng sống và kỹ năng giao tiếp
Trên đây là những suy nghĩ rút ra từ thực tế thực hiện hướng dẫn thực tập ngoài trời nhằm góp phần nâng cao chất lượng đào tạo.
PGS. TS. Chu Văn Ngợi
Trích Kỷ yếu 50 năm Khoa Địa chất
